ZJAWISKO SERII W POLSKIM RUCHU WYDAWNICZYM

Fakt publikowania książek w ramach serii wydawniczych uznać należy bez wątpienia za niezwykle istotne zjawisko w dziejach ruchu wydawniczego. Zjawisko mające bardzo duże konsekwencje tak dla czytelników jak i wydawców, dla popularyzacji literatury, czytelnictwa, działań poszczególnych wydawców. Seria – o ile oczywiście wzbudzi zainteresowanie czytelnika – jest w stanie związać ze sobą odbiorcę na stałe, sprawić że poszukuje on kolejnych tytułów opatrzonych tymi samymi znakami graficznymi czy elementami opracowania edytorskiego lub nazwą. Dzięki wydawnictwom ukazującym się seryjnie edytorzy są w stanie wprowadzić do obiegu czytelniczego wiele tekstów, do odbioru których w innym przypadku może trudno byłoby czytelników zachęcić. Wydawnictwa te wyrabiają nawyki czytelnicze, sprawiają że ich odbiorcy szukają określonych tytułów, czekają na ich ukazanie się a w konsekwencji sięgają częściej także po inne wydawnictwa. Wydawcy uzyskują w czytelnikach serii dość ściśle określone grono odbiorców, co pozwala stosunkowo szybko określić faktyczne zapotrzebowanie i uwalnia ich od nadmiernego ryzyka poniesienia strat wywołanego złą oceną rynku. Także i odbiorcy mogą liczyć na to, że kolejne tomy uzyskają po cenach bardziej przystępnych niż gdyby dane tytuły kupowali oddzielnie. Mogą liczyć na utrzymanie zaakceptowanej na wstępie formuły wydawniczej, stworzenie zadawalającej ich kolekcji.

Te walory wydawnictw seryjnych zostały zauważone już w XVIII wieku a perfekcyjnie wykorzystywane w końcu XIX i od początku wieku XX. Za pierwszą polską serię wydawniczą wspominana już A.Morawska uważa pięć tomów Zebrania rytmów, przez wierszopisów żyjących lub naszego wieku zeszłych pisanych, które w latach 1752-1756 wydał w Warszawie Józef Andrzej Załuski7. Z kolei przywoływana już Encyklopedia Wiedzy o Książce polskie serie wydawnicze wywodzi od liczącego 27 tomów Wyboru Celniejszych Pisarzów Polskich, wydawnictwa zrealizowanego przez Tadeusza Mostowskiego w Warszawie w latach 1803-1808 oraz wydanego nieco później bo w latach 1828-1833, liczącego 19 tomów Zbioru Pisarzów Polskich firmowanego przez oficynę Antoniego Gałęzowskiego8 . W tym kontekście ukazanie się pierwszych wielkopolskich wydawnictw seryjnych także na przełomie lat 20-tych i 30-tych wieku XIX uznać należy za doniosły fakt. Prawdziwy jednak przełom w publikowaniu serii na ziemiach polskich nastąpił w drugiej połowie wieku. Przy czym zjawisko to przybierało na sile wraz z upływem lat osiągając szczytowe nasilenie w okresie międzywojennym. Nie prowadząc w tym zakresie samodzielnie żadnych rozbudowanych studiów przypomnijmy w skrócie za Janiszem Duninem najważniejsze fakty z dziejów kształtowania się tego typu wydawnictw w Polsce9 .

Obok wymienionych powyżej dwóch serii zwraca on uwagę na pierwszą serię o charakterze bardziej popularnym, tj. wydawany w latach 1804-1806 również przez Tadeusza Mostowskiego Wybór Powieści Moralnych i Romansów a także Wybór podróży. Te nie tak monumentalne jak poprzednie, cieszące się dużym powodzeniem serie zostały przerwane wojnami napoleońskimi. W roku 1820 pojawia się na niwie wydawniczej Franciszek Salezy Dmochowski uznany za rzeczywistego twórcę polskich serii popularnych. Przez ponad pół wieku uczestniczył w próbach popularyzacji czytelnictwa, walcząc o obniżenie cen książek, podwyższenie nakładów, dobór odpowiednich tekstów. Dla realizacji tych celów posługiwał się często różnego rodzaju wydawnictwami cyklicznymi. Wymienić można spośród nich przykładowo: Wybrane romanse Waltera Scotta, Bibliotekę Narodową, Czytelnie Najnowszych Powieści (wszystkie w latach 1827-1838). Jego działalność rozpoczęła okres nieprzerwanego rozwoju wydawnictw seryjnych, realizowanych poprzez wiele różnych inicjatyw. Do najważniejszych wśród tych z pierwszej połowy XIX wieku należy zaliczyć: Powieści i Romanse z Dzieł Celniejszych Pisarzy Tłumaczone wydawane w Wilnie przez Józefa Zawadzkiego; Bibliotekę Nowych Romansów, realizowaną w Warszawie przez Drukarnię Stereotypową; Bibliotekę Kieszonkową Klasyków Polskich, wydawaną w Lipsku przez Józefa Bobrowicza czy pierwszą w tym gronie wielkopolską serię Edwarda Raczyńskiego zatytułowaną Biblioteka Klasyków Łacińskich na Język Polski Przełożonych.

Drugą połowę wieku otwiera powszechnie znana Biblioteka Polska Kazimierza Józefa Turowskiego, która ukazuje się systematycznie przeszło 7 lat zamykając się dorobkiem ponad 100 tomów i osiągając rekordowe jak na owe czasy nakłady niektórych tomów – przeszło 5.000 egzemplarzy.

Czasy popowstaniowe nie były łaskawe dla tego typu wydawnictw, co wynikało tak z ogólnego przyhamowania życia kulturalnego wszystkich zaborów, ostrej cenzury jak i zauważalnego zastoju stymulatorów rozwoju popularnych przedruków literatury klasycznej, tj. szkół i uniwersytetów w których wykładano by szerzej literaturę ojczystą. Następne inicjatywy musiały więc liczyć się z tymi realiami wprowadzając różnego rodzaju ograniczenia oszczędnościowe. Ważnymi inicjatywami stały się: Biblioteka Pisarzy Polskich wydawana w Lipsku w latach 1860-1886, w ramach której ukazało się 81 tomów oraz mająca również wybitnie literacki charakter Biblioteka Najcelniejszych Utworów Literatury Europejskiej wydawana w latach 1874-1901 nakładem Salomona Lewentala w Warszawie. Największy sukces odniosła bez wątpienia Biblioteka Dzieł Wyborowych, dająca swym czytelnikom co tydzień ok.150 stron dzieł polskich i obcych. Przy czym mówiąc powyżej o ich literackim charakterze trzeba wyraźnie powiedzieć, że dla polskich wydawnictw seryjnych tego okresu charakterystyczna była skłonność do podawania zróżnicowanego materiału. Obok tekstów literackich dawano teksty historyczne, podróżnicze, pamiętniki, drobne rozprawy. Wynikało to z faktu, że takie wąsko tematyczne serii nie utrzymałyby się długo samodzielnie na rynku.

Obok tych serii, które skierowane były do dość zamożnego odbiorcy, pojawiały się również takie, które chciały trafiać do innych grup czytelniczych. Warto tu wspomnieć chociażby o Bibliotece Mrówki, serii biorącej tytuł od czasopisma lwowskiego o tej właśnie nazwie, zapoczątkowanej w 1869 roku a utrzymującej się na rynku przez 43 lata; Bibliotece Powszechnej Zukerkandlów w Złoczowie, której do lat międzywojennych ukazało się blisko 1 200 tomów. Liczba serii o charakterze bardziej popularnym czy sensacyjnym zwiększyła się znacznie od początku XX wieku rozwijając swój coraz wyraźniejszy styl edytorski, choć i wcześniej były one na rynku wydawniczym obecne. Bardzo znana wśród nich była np. Biblioteka Najcelniejszych Powieści i Romansów Księgarni Gubrynowicza i Spółki we Lwowie, znana później pod tytułem Biblioteka Powieści, Opowiadań Historycznych, Pamiętników i Podróży. W jej ramach w latach 1869-1890 opublikowano około 100 tomów. W latach 1901-1930 dużą popularnością cieszyła się też seria Książki dla wszystkich Michała Arcta, w ramach której wydano blisko 800 tomów.

Po uzyskaniu niepodległości wraz z rozszerzaniem się podstawowego wykształcenia zwiększyła się grupa odbiorców tych ostatnio wspomnianych serii, a równocześnie rozwój szkolnictwa, wykształcenia średniego czy wyższego sprzyjał publikowaniu tych o wyższym poziomie. To zadecydowało o ogromnym wzroście liczby publikowanych serii, bo jak wylicza w dalszym ciągu omawianego opracowania J.Dunin, w latach 1900-1939 samych serii literackich wydawano w Polsce około sześciuset10 . Zmienił się, zróżnicował, przy tym nie tylko ich charakter, ale i zasady kolportażu, możliwość kompletowania. W jeszcze większym niż do tej pory stopniu mamy do czynienia – obok serii, które weszły na stałe do historii – z seriami upadającymi po ukazaniu się kilku czy nawet pierwszego tomu. Spośród najbardziej znanych polskich serii tego okresu wymienić należy Bibliotekę Groszową zapoczątkowaną przez Edwarda Wendego w roku 1925, wydawaną od tegoż roku Bibliotekę Domu Polskiego; mające wyższy standard: Bibliotekę Powieściową „Roju”, Bibliotekę Beletrystyczną Towarzystwa Wydawniczego Jakuba Mortkowicza czy edycje Rudolfa Wegnera i Księgarni Świętego Wojciecha, do których jeszcze powrócimy.

Wraz z rozwojem wydawnictw seryjnych zaczęły pojawiać się także wśród nich wydawnictwa o charakterze specjalnym. Nie zdobyły one nigdy takiego rozgłosu jak wymienione uprzednio, co wynikało pewnie z faktu publikowania innych niż one treści, skierowania ich do mniej liczebnych grup odbiorców a także z uwagi na ich częsty, utylitarny charakter. Odnajdujemy wśród nich te, które zaliczyć możemy do nurtu wydawnictw o tematyce społecznej, politycznej, popularnonaukowej, później sportowej, turystycznej, młodzieżowej itp. Oczywiście bardzo wcześnie pojawiły się i odegrały dużą rolę serie o tematyce religijnej, historycznej, biograficznej, pedagogiczno-wychowawczej, które rozwinęły się w bardzo bogatą paletę od wydawnictw propagandowych, poprzez popularne, popularnonaukowej do czysto naukowych przeznaczonych dla zamkniętych kręgów odbiorców. Bardzo dużą popularnością cieszyły się od połowy praktycznie XIX wieku serie teatralne, muzyczne oraz dotyczące również różnych sfer życia codziennego serie poradników. Wiek XX, a szczególnie lata międzywojenne przyniosły znaczny rozwój wąskotematycznych, specjalistycznych serii naukowych: medycznych, biologicznych, geograficznych itp. Wspominana już Morawska wskazuje na fakt swoistej eksplozji w latach 1918-1939 różnego typu pomysłów edytorskich w tym zakresie. Oprócz serii naukowych rozpoczynających się od słów: Archiwum…, Badania…, Monografie…, Prace… doliczyła się autorka przeszło 180 serii naukowych i popularnonaukowych zatytułowanych Biblioteka…, przeszło 40 popularnych pt. Biblioteczka…, a obok nich przeróżne serie dla: emigrantów, wsi, miast, „dobrych książek”, branżowe, samorządowe, skarbowe, kresowe, regionalne, poetyckie, urzędnicze, wieczornicowe, z zakresu higieny, życia codziennego, kursów korespondencyjnych itp11. Ukazało się ich do 1939 roku, zbyt dużo aby próbować w tym momencie przytaczać pełne tytuły choć części z nich. Według wyliczeń A.Morawskiej12 na terenie Polski do roku 1918 ukazało się ok. 150 serii wydawniczych, a do 1939 przeszło 500 dalszych. Według późniejszych wyliczeń J. Dunina, do roku 1939 tylko serii literackich ukazało się 600. Można śmiało założyć, że pogłębione badania nakażą i te wyliczenia zweryfikować poprzez dodanie nowo ujawnionych tytułów wydawnictw seryjnych. Wszystko to pozwala stwierdzić, że serie stanowiły poważne zjawisko na ówczesnym rynku wydawniczym.

 


7. Por.: Morawska A., op.cit., s.XV
8. EWoK, szp.2147
9. Por.: Dunin J., op.cit., s.164-194
10. Por.: Dunin J., op.cit., s.175
11. Morawska A., op.cit., s.XXII
12. Por.: Morawska A., op.cit., s.XXI