Wstęp

Dawne serie wydawnicze – ich wydawcy, okoliczności powstania, zakres tematyczny, zasady wydawania, ich recepcja, to bogata skala problemów, które wzbudziły zainteresowanie autora przed kilkunastu laty. Efektem poszukiwań odpowiedzi na powyższe pytania stała się po części niniejsza publikacja. Nie stanowi ona bowiem odpowiedzi na wszystkie postawione powyżej problemy i inne pytania, których nadal należy szukać. Jest natomiast próbą rejestracji wszystkich serii i wydanych w jej ramach materiałów, opublikowanych na terenie Wielkopolski, od pierwszego z tego typu wydawnictw, aż po rok 1945. Poprzedza ten, niekompletny zapewne spis, krótki szkic przedstawiający najważniejsze z problemów dotyczących wydanych tu serii.

Sprecyzować należy w tym miejscu rozumienie podstawowych pojęć zawartych w tytule opracowania. Zasięgiem terytorialnym objęto ziemie dawnej Wielkopolski, wyznaczone od wschodu, południa i zachodu urzędową granicą Wielkiego Księstwa Poznańskiego, od północy przez linię Noteci, a więc bez ziemi kujawskiej i bydgoskiej należących do W. Ks. Poznańskiego, a także bez ziemi kaliskiej. Są to tereny ujmowane powszechnie w badaniach historycznych jako ziemia wielkopolska. Zdecydowano się na taki zasięg terytorialny, gdyż pierwsza z zarejestrowanych serii ukazała się już w momencie istnienia Wielkiego Księstwa Poznańskiego, które w swych granicach przetrwało do 1918 roku. Po tym roku urzędowe granice uległy oczywiście zmianie. Pozwala to zadać pytanie, czy nie należało granic terytorium objętego badaniem ustalić inaczej. Zdecydowałem się jednak na przedstawione rozwiązanie z uwagi na fakt, iż ziemie te i działający na nich wydawcy, księgarze, drukarze podlegali przez przeszło sto lat określonym prawom cenzuralnym, proceduralnym jak i nadrzędnym nad nimi zasadom i prawom społeczno-politycznym ustalonym przez zaborcę. Trudno więc było porównywać z ich osiągnięciami na polu wydawniczym na przykład osiągnięcia ludzi książki pracujących na ziemi kaliskiej czy konińskiej, a więc działających w innych realiach.

Problem rozwiązywałoby oczywiście ograniczenie badań do roku 1918, jednak rozszerzając je aż po rok 1945, kierowałem się wiedzą, że zjawisko wydawania serii nie osiągnęło do roku 1918 znaczących rozmiarów zasługujących na odrębne potraktowanie. Natomiast uznałem za niecelowe ograniczanie badań do okresu międzywojennego, tj. bez ukazania kształtowania się tego zjawiska w poprzednim okresie historycznym.

Sporządzając zestawienie bibliograficzne stanowiące podstawę analizy wzięto pod uwagę te druki, których wydawcami były osoby czy instytucje działające na terenie Wielkopolski, jak też w znikomej części przypadków poza nią, podające w adresie wydawniczym jako miejsce wydania miejscowości leżące na zakreślonym powyżej terenie. Nie brano pod uwagę natomiast miejsca druku, tj. rejestrowano serie, które drukowano na przykład w Królestwie Polskim, ale miejscem wydania pozostawał ośrodek wielkopolski. Analogicznie pomijałem te, które w Wielkopolsce wyłącznie drukowano. Włączone zostały do spisu serie, których poszczególne tomy wydawano na przykład w Poznaniu i Krakowie, Lwowie czy Warszawie zaznaczając zawsze to wykraczające poza Wielkopolskę, ich miejsce wydania. Oczywiście postępowałem tak wówczas, gdy główną siedzibą wydawcy był Poznań (np. Księgarnia Świętego Wojciecha) lub gdy tu miał swoją siedzibę wydawca nieprofesjonalny zlecający wydawanie poszczególnych tytułów różnym oficynom. Nie rejestrowano natomiast takich serii, których głównym miejscem wydania był np. Lwów, a ich wydawca posiadający oddział czy filię w Poznaniu podawał też to miasto zwyczajowo w adresie wydawniczym jako miejsce wydania. Sporządzając spis nie sugerowałem się językiem edycji, dążąc do rejestracji całej interesującej nas produkcji wydawniczej.

Kilka słów należy poświęcić wyjaśnieniu przyjętego rozumienia terminu seria wydawnicza. Seria, to zgodnie z encyklopedyczną definicją, wydawnictwo ciągłe, którego poszczególne tomy są dziełem różnych autorów i posiadają własny tytuł, ukazują się nieregularnie a związane są tytułem serii, przeważnie ciągłą numeracją oraz ustaloną szatą graficzną¹. Aniela Morawska w swym opracowaniu² serią wydawniczą nazywa realizację założeń programowych wydawcy, wyrażoną w postaci publikacji szeregu druków zwartych, o wspólnej nazwie i wspólnych cechach opracowania graficznego. Janusz Dunin omawiając rozwój cech wydawniczych polskiej książki literackiej XIX i XX wieku, wiele miejsca poświęcił seriom i cyklom wydawniczym³ . W konkluzji swych rozważań doszedł do wniosku, że wśród serii wydawniczych tego okresu wyróżnić można trzy ciągi : 

1. 1. te, których części stanowiły normalną, standardową książkę i w oderwaniu od serii każdy tom mógł być odbierany jako samodzielna publikacja,
   2. o formach zminiaturyzowanych, zeszytowych, odbiegających od obiegowego pojęcia książki,
   3. składające się z form innych, rzadziej stosowanych, głównie większych, o druku dwuszpaltowym, zbliżonych swą konstrukcją do numeru czasopisma.

Pierwszy z nich nie wymaga komentarza. Do drugiego ciągu zaliczył J. Dunin serie składające się z małych zeszytów w formacie 16°, zawierających zwykle od 32 do 64 stron (rzadko mniej lub więcej), utrwalone w świadomości społecznej jako książki tanie, adresowane głównie do gorzej sytuowanych grup społecznych. Ich forma nie przesądzała jednak o charakterze zawartego w nich tekstu. Mogły go bowiem stanowić tak arcydzieła jak i teksty brukowe. Do trzeciego ciągu, który pojawił się w drugiej połowie XIX wieku zalicza natomiast wspomniany autor te, wydawane w oparciu o przeciwne założenia, tzn. w formacie 4° i druku dwuszpaltowym dzięki czemu przybierały postać cienkich, dużych zeszytów. W ten sposób oszczędzając papier, można było na kilkunastu kartkach zmieścić pełen tekst standardowej książki⁴ . Każdy z tych rodzajów wydawnictw seryjnych różnił się więc nie tylko formą zewnętrzną, ale i ceną, przewidywanym kręgiem odbiorców, a także w pewnym stopniu charakterem tekstu.W prowadzonych badaniach starano się rejestrować te wydawnictwa, które charakteryzowały się swoistymi cechami serii wyszczególnianymi w tych wszystkich właściwie definicjach. Przedmiotem zainteresowania są bowiem serie, których poszczególne tomy zawierały dzieła wielusetstronicowe jak i kilkustronicowe, małoformatowe broszurki. Rejestrowano serie wydawane pod wspólnymi, uwidocznionymi na stronach tytułowych własnymi nazwami jak i te, w przypadku których o przynależności do serii informowały wspólne cechy opracowania graficznego i często zawarte we wstępach czy informacjach na końcu książki lub jej okładkach anonsy wydawcy o innych tytułach w jej ramach wydanych. Uwzględniłem także takie wydawnictwa, które nie posiadając wspólnego tytułu i zawsze w pełni identycznych cech wydawniczych informowały o przynależności do pewnego założonego przez wydawcę ciągu numeracją. Jako ostatnią grupę w tym zespole wyróżnić można bezpłatne dodatki do różnych tytułów prasowych wydawanych wówczas w Wielkopolsce. Pominięte zostały natomiast takie wydawnictwa, uznane nawet w pewnych opracowaniach za seryjne, które przy braku nazwy własnej czy informacji wydawcy, że dane książki wydaje z założenia jako wydawnictwo seryjne – mimo pewnych podobieństw cech edytorskich wydania – trudno było do seryjnych zaliczyć .⁵

Celem mojej pracy było dążenie do sporządzenia maksymalnie pełnego zestawu wydawnictw seryjnych ukazujących się omawianym okresie w Wielkopolsce, jak i do kompletności wewnątrz każdej serii. Mam jednak świadomość, że nie udało się tego zamierzenia zrealizować kompletnie, co podkreślałem w momencie pierwszej publikacji niniejszego zestawienia⁶. Można było bowiem przyjąć, że nie wszystkie serii uda się zidentyfikować. O pewnych założeniach wydania informowały tylko krótkie anonsy prasowe czy informacje podawane np. w katalogach lub zapowiedziach wydawniczych. Rejestrowano je w zestawieniu, mimo że nie zdołano przypisać im w trakcie poszukiwania żadnego konkretnego tytułu. W pewnych przypadkach nie udało się ustalić brakujących numerów serii. Tak przygotowane zestawienie zostało po kilku latach opublikowane w postaci elektronicznej, co pozwoliło w kolejnych latach na bieżąco uzupełniać je. W wyniku prowadzonej pracy, udaje się bowiem identyfikować kolejne serie, poprzednio zarejestrowane uzupełnia o brakujące elementy: nowe tytuły, daty wydania, ilość stron itp. lub weryfikować podane uprzednio błędne informacje. Nowe serie, stanowiące uzupełnienie układu wyjściowego, rejestrowane są poprzez dodanie do bieżącej numeracji prefiksu „a”, co zwalnia z obowiązku każdorazowego dokonywania zmian w indeksach. Praca ta wykonywana jest nadal, a każde uzupełnienie spisu znajduje odzwierciedlenie w podawanej na początku dacie aktualizacji wykazu.

Dotknięte zostało powyżej zagadnienie metody zbierania informacji bibliograficznych, z czym powiązać należy omówienie problemu dotychczasowego stanu badań. Sporządzając zestawienie wielkopolskich serii wydawniczych dokonałem przeglądu katalogów wielu bibliotek, głównie poznańskich, ale i np. Biblioteki Narodowej. Przejrzano oczywiście również polską bibliografię narodową, katalogi poszczególnych wydawców, bibliografie specjalistyczne, a także prasę wielkopolską oraz serię opracowań Krystyny Jazdon i Hanny Wieland Spis zawartości prasy wielkopolskiej (Z.1-24, Poznań 1997-2011). Zdobyte na tej podstawie informacje starałem się zweryfikować poprzez poznanie z autopsji wszystkich rejestrowanych wydawnictw. To pozwoliło na wyszukanie we wstępach czy na kartach końcowych, okładkach wielu cennych informacji o innych wydanych już lub zamierzonych w ramach danej serii tytułach.

Dla Wielkopolski omawianego okresu zagadnienie wydawania serii nie stanowiło przedmiotu szczególnego zainteresowania, co skutkowało brakiem opracowań pokrewnych do niniejszego czy szczegółowo omawiających poszczególne serie. Posługiwano się oczywiście takimi opracowaniami jak: Katalog polskich wydawnictw seryjnych i biblioteczek szkolnych w układzie alfabetycznym według tytułów wydanym w Warszawie w 1938 roku, Polskie serie literackie i paraliterackie 1901 – 1939 autorstwa Alicji Jędrych wydanym w dwóch częściach w Łodzi, w 1991 roku i tejże Polskie serie literackie w XIX wieku. Spis chronologiczny (Łódź 2015); zestawieniami przygotowanymi przez Janusza Dunina i współpracowników (Polska powieść zeszytowa. Materiały bibliograficzne. Wrocław 1978 i Polskie powieściowe serie zeszytowe. Materiały bibliograficzne. Łódź 1984) oraz spisem dorobku poszczególnych wydawnictw, np. opracowaniami Bolesława Żyndy Bibliografia Księgarni Świętego Wojciecha 1895 – 1969. Poznań 1970, Mirosława Focia i Moniki Romanowskiej Jan Konstanty Żupański. Życie i dzieło. Poznań 1996. Skorzystałem również z kartoteki sporządzonej przez zespół opracowujący bibliografię polską lat 1901-1939 w Bibliotece Narodowej. Niestety, jak dotąd nie stanowiły przedmiotu szczegółowej analizy poszczególne serie wydawnicze czy dorobek w tym zakresie konkretnych wydawców. Wskazywano w różnych opracowaniach na dużą wartość, ciekawą stronę edytorską czy obszerność takich serii jak Biblioteka Laureatów Nobla, Cuda Polski, Dla wszystkich lecz i w tych wypadkach nie doczekały się one obszerniejszych, krytycznych analiz.

Na zakończenie kilka słów poświęcić należy zastosowanej metodzie rejestracji. Poszczególne serie uszeregowano w układzie alfabetycznym podając pełen tytuł, ewentualnie w uwagach jego zmiany, miejsce lub miejsca wydania, lata krańcowe ukazywania się, nazwę wydawcy lub wydawców oraz format. Ponieważ rejestrację serii rozpoczęto w latach siedemdziesiątych, format rejestrowano zgodnie z obowiązującymi wówczas zasadami, podając jego format biblioteczny a nie wymiary w centymetrach. Po wprowadzeniu zmiany w zasadach opisu, postanowiłem jednak – nie chcąc czy nie mogąc wracać do już raz przejrzanych tomów – utrzymać dotychczasowy zapis.

Podawano następnie informację o tym, czy seria była numerowana czy nie. W pierwszym przypadku poszczególne tomy rejestrowane są w układzie zgodnym z numeracją nadaną im przez wydawcę. W drugim, podstawą szeregowania stawały się lata wydań, zgodnie z przyjętym założeniem, że w późniejszych latach wydawano z reguły kolejne tomy założonej serii (choć w przypadku serii numerowanych możemy zauważyć czasem odstępstwo od tej zasady). Jeśli w ramach jednego roku wydano więcej tytułów, podstawą szeregowania stawał się układ alfabetyczny autorsko-tytułowy. W kilku przypadkach kolejność tomów w serii ustalono w oparciu o informacje pochodzące z innych źródeł. Te podawano wówczas w uwagach, a numerację tomów ujmowano w nawiasy kwadratowe. W przypadku rozwiązania stosowanych pseudonimów lub kryptonimów, w opisie zaznaczono ten fakt umieszczeniem w nawiasie kwadratowym odpowiednich adnotacji, rozwiązanie przenosząc do indeksu. Starałem się również, aby tytuły dzieł były pełne, co jednak w przypadku niemożności dokonania opisu z autopsji nie zawsze było możliwe. Pomijano podawanie miejsca wydania przy każdym tytule, oprócz tych przypadków, gdy seria wydawana była także poza Wielkopolską. W tym wypadku wskazywano przy konkretnym tomie – wyłącznie inne niż wielkopolskie – miejsce jego opublikowania (np. gdy serię wydawano w Poznaniu i Krakowie informowano wyłącznie, które tomy ukazały się właśnie w Krakowie). Liczbę stronic sumowano nie wyszczególniając stron nieliczbowanych czy oznaczonych cyframi rzymskimi. Tylko gdy konkretny tom miał wyraźnie wydzielone dwa ciągi paginacji (np. dla tekstu głównego i dodatków nutowych) podawano je oddzielnie. Opis uzupełniany był w miarę możliwości informacją o cenie i liczbie wydanych egzemplarzy. Po długich wahaniach zdecydowałem się również na wprowadzenie współczesnych form zapisów (np. nie bibljoteka a biblioteka, nie komedya a komedia).

Opisy poszczególnych serii uzupełniłem o podanie ich sygnatur w Bibliotece Uniwersyteckiej w Poznaniu. W ten sposób opracowanie stanowi również katalog wydawnictw seryjnych tej biblioteki. Jeśli Biblioteka Uniwersytecka nie posiada danej serii lub jest ona w niej bardzo niekompletna starano się podać ich sygnatury w innych bibliotekach poznańskich lub Bibliotece Narodowej. Dzięki temu zabiegowi publikacja może służyć nie tylko księgarzom prowadzącym sprzedaż antykwaryczną, bibliotekarzom pracującym nad uzupełnianiem zbiorów własnych bibliotek oraz osobom zainteresowanym badaniem historii ruchu wydawniczego, ale dokumentuje dodatkowo stan posiadania tej największej z bibliotek wielkopolskich i może być przydatna wszystkim czytelnikom szukającym konkretnych serii wielkopolskich (czy dzieł w ich ramach wydanych) w bibliotekach polskich.

Praca został uzupełniona alfabetycznym wykazem serii oraz indeksami: wydawców, miejsc wydania i autorów.

Autor wdzięczny będzie za wszelkie uwagi, sugestie a szczególnie uzupełnienia o tytuły pominiętych w opracowaniu serii czy poszczególnych dzieł w ramach serii o niekompletnej rejestracji.

Poznań, 12.05.2020